Američki psiho – kažnjavajuća ruka kapitalizma?

foto: Unsplash

Na burnom prelazu u poslednju deceniju prošlog milenijuma, dolazi do višestrukih nasilnih pokušaja raskrštavanja sa statusom kvo i još nasilnijih napora, da se on održi. Skoro četiri decenije kasnije, još uvijek ne postoji javni koncenzus o tome u koju se grupu roman Bret Estona Elisa „Američki psiho“, objavljen 1991. godine, ubraja. Ono što je nesumljivo, jeste uticaj i kontinuirana relevantnost ovog dijela koje i dalje ima sposobnost da šokira.

U jednoj od uvodnih scena filmske adaptacije romana u režiji Meri Heron, protagonista Petrik Bejtman se ogleda u uramljenom posteru za mjuzikl Les Misérables (Jadnici). Pozorišna adaptacija romana Viktora Igoa o siromaštvu i klasnim previranjima u Francuskoj u XIX vijeku, podvlači tezu da su saosjećanje i ljubav prema drugim ljudima najvažnije vrijednosti, osuđujući time okrutnost I inherentnu nepravdu ekstremno klasno stratifikovanog sistema u kome nastaje.

Ubrzo nakon brodvejske premijere 1985, „Jadnici“ postaju najmanji zajednički sadržilac popkulturnog diskursa decenije i najpoznatiji mjuzikl na svijetu, a dolazak do ekstremno skupih ulaznice simbol prestiža. Težnja ka površnim pokazateljima prestiža i emuliranje klasnog vrijednost koncenzusa je srž scenarija Heron i Gviniver Terner, kao samog glavnog lika i cijele društvene grupe koju predstavlja.

Za sve je kriv…Ronald Regan?

Devedesete godine XX vijeka obilježava kulminacija laissez faire kapitalizma 80ih, reganističkih ekonomskih politika i dominacija tkzv. „japija“ (yuppie ili “upwardly mobile young professional”) kulturnim diskursom. Ovakvo okruženje stvara savršene uslove za uspon određene vrste (anti)heroja.

Tri godine prije objavljivanja romana, dotadašnji potpredsjednik Džordž V. Buš u govoru povodom svoje nominacije za republikanskog kandidata za predsjednika SAD-a, ironično, poziva na stvaranje „bolje, ljubaznije nacije“, istovremeno obećavajući da će nastaviti stopama svog prethodnika i stranačkog kolege, Ronalda Regana. Kako kaže, „ako moraš mijenjati konja u pola trke, logično je izabrati onog koji ide u istom smjeru“. Smjer u kome se kreće je udesno, nastavljajući neoliberalni zaokret koji su započeli Regan, nakon preuzimanja titule predsjednika SAD 1980, i njegova bliska saradnica Margaret Tačer, koja je samo godinu ranije postala premijerka Velike Britanije. Prema tome, klima klasne, ali i rasne netrepeljivosti maltene distopijskog Njujorka u kome živi Patrik Bejtman je logičan rezultat decenijskog urušavanja svih socijalnih sistema u američkom društvu.

On, tako, reflektuje i mnoge društvene vrijednosti koje zagovaraju pomenute ideologije, uprkos povremenoj kontradiktornosti njegovih riječi ili postupaka. Sa jedne strane, savršeno imitira Buša i Regana kada traži “jaku nacionalnu obranu, spriječavanje širenja komunizma u Središnjoj Americi, rad na mirovnom rješenju na Bliskom istoku“, i tvrdi da „Amerika mora postati prva u novoj tehnologiji, poticati ekonomski rast i širenje, spriječiti rast federalnih poreza na prihode i smanjiti kamate“. U tom smislu, savršeno otjelotvoruje neoliberalne vrijednosti, kao što su zalaganje za liberalizaciju, privatizaciju, deregulaciju, slobodnu trgovinu, mjere štednje i smanjenu javnu potrošnju, kao i individualističke nasuprot kolektivističlim vrijednostima

Sa druge strane, Patrik samouvjereno tvrdi kako je potrebno „prekinuti apartheid, usporiti utrku u nuklearnom naoružanju, spriječiti terorizam i glad u svijetu“. U pitanju su liberalne fraze toliko uobičajene da su preciznije okarakterisane kao banalne floskule. Malo ko se zaista otvoreno zalaže za aparthajd ili glad u svijetu. Čak i oni koji od njega svjesno profitiraju, uglavnom imaju dovoljno društvene inteligencije da to poriču u javnosti. Na kraju krajeva, Patrikov najveći talenat je praćenje trendova - jako dobro identifikuje i internalizuje pravila zeitgeista i društveno prihvatljivog ponašanja. Tako negoduje protiv povremenog rasizma i antisemitizma svojih prijatelja, dok u slobodno vrijeme ubija i ponižava pripadnike etničkih manjina. Imidž i lični brend koji javno njeguje važniji su od njegovih stvarnih postupaka, u duhu neoliberalne prioritizacije individualnog razvoja i lične inicijative. Kako savjetuje prosjaku na Menhetnu, prije nego što će ga ubiti: „Imaš negativan pristup. To te sprečava.”

Kažnjavajuća ruka kapitalizma

Kao otjelotvorenje ideala neoliberalnog kapitalizma, Patrik je njegova kažnjavajuća, „nevidljiva ruka“ spremna da redistributivne težnje kejnzijanizma, zamjeni „retribucijskim” tendencijama reganizma. Prema neoliberalnoj doktrini o meritokratiji kapitalizma, smatra sa da je siromaštvo proizvod urođenih defekata ili lijenosti – siromašni su u tom položaju jer ne rade, a ne rade zato što to ne žele. Ovu ideju eksplicira Bejteman prilikom ubistva prosjaka afroameričkog porijekla. „Ako si tako gladan, zašto se ne zaposliš?”, kaže mu Bejtman, kao i: „Misliš li da je u redu uzimati novac od ljudi koji imaju posao? Koji rade?”

Jasan je Bejtmanov stav o kapitaličkoj meritokratiji – uspjeh ili neuspjeh su u skladu sa zaslugama, a odgovarajuća nagrada ili kazna su zbog toga pravedne, s tim da je za razliku od spore države blagostanja, njegovo sprovođenje „pravde“ je brzo i nemilosrdno. Bejtmanove žrtve su u potpunosti dehumanizovane. Za njega su u potpunosti potrošna roba koja nema nikakvu inherentnu ljudsku vrijednost. Prilikom kontemplacije ubistva kolege, Patrik se pita bi li svijet zaista bio bolje, ugodnije mjesto kada bi on bio raskomadan i sam odgovara na svoje pitanje: „Moj svijet možda bi, pa zašto ne? Zaista nema...druge strane pitanja.“

Američki psiho vs. žene

Važan aspekt diskusije Psiha tiče se pitanja da li je ovo “feministički film.” Argumenti protiv ove teze fokusiraju se na način na koji sam Bejtman tretira žene, kao i kako sam tekst obrađuje i prikazuje brutalno nasilje nad njima. Međutim, feministička vrijednost teksta ogleda se upravo u predstavljanju šireg, sistematiskog vida devaluacije žena u postojećem poretku i satirizacije načina na koji on ne samo da ne kažnjava, nego i nagrađuje nasilje kao izraz nadmoći.

Patrika Bejtmana je zbog toga smisleno smatrati otjelotvorenjem „hegemonijske muškosti“. U pitanju je feministička revizija termina iz Gramšijeve analize klasnih odnosa; prema ovom shvatanju, hegemonijska muškost je ona koja zauzima dominantnu poziciju unutar postojećih društvenih odnosa. Prema ovom tumačenju, muški počinilac nasilja (naročito nad ženama), ne smatra sebe devijantnim, budući da je takvo ponašanje zagarantovano ili čak opravdano dominantnom ideologijom. Ukratko, Bateman je “Chad” svog društvenog konteksta - pripadnik grupe toliko dominantne, da njeni članovi odlučuju šta je status kvo, a šta devijacija od njega.

Žene su instrumentalizovane sa dva različita cilja. Jedan je dokazivanje drugim muškarcima, a drugi, performans „normativne“ muškosti, kroz kažnjavanje svih koji je onečišćavaju ili ugrožavaju. Budući da se fokusira na subjugaciju ženstvenosti kao inferiorne rodne ekspresije, a samim tim i svakoga ko „pogrešno“ izvodi muški rod, žene doživljavava kao najveću ali ne i jedinu prijetnju.  Primjera radi, njegov kolega homoseksualac Luis Karuters jedva uspijeva preživjeti susret sa vrlo homofobnim Bejtmanom, tako što jedini afirimiše njegovu individualnost tj. jedini ima sposobnost da ga uopšte razlikuje od ostalih, potpuno identičnih kolega. Obojica izvode tradicionalnu muškost na ideološkim steroidima, iako je u Luisovom slučaju u pitanju maska patrijarhalne heteronormativnosti kreirana kao proizvod eksterne represije. Kod Patrika je to vještački kreirana persona koja samo na površini podsjeća na ljudsko biće.

Bejtman je, koliko znamo, jedini serijski ubica u grupi muškaraca sa kojima svakodnevno provodi vrijeme, ali svi djele iste vrijednosti i vokabular. Niko ni ne trepne kada Bejtman citira primjedbe serijskih ubica Eda Gajna i Teda Bandija o ženama, je ne vide u njima ništa, što govori jednako o njima koliko o pomenutim ubicama.

Slično njima, pored toga što ubija ove žene, Bejtman ih naročito divljački muči ali i posthumno ponižava. U inferiornom položaju u odnosu na njega nalazi se većina žena (a i muškaraca), budući da je Bejtman muškarac na vrhu lanca ishrane, koji čini nasilje primarno zato jer može. Prema neoliberalnoj doktrini jednakih šansi za zapošljavanje, postoji samo individua koja ne poznaje rod i i druge identitetske, uključujući i klasne, pripadnosti. U skladu sa neoliberalnim vrijednostima, znak uspijeha i superiornosti je upravo uspostavljanje dominacije nad onima na lošijem položaju, jer se podrazumijeva da je to zasluženo.

Počivaj u miru, Pol Alen

Bejtman naročito okrutno kažnjava seksualne radnice, prosjakinje i sve žene koje su u inferiornom društvenom položaju, djelimično i zbog toga što su laka meta – po njegovom mišljenju, to su osobe koje niko neće tražiti. Ironija koja promiče Patriku je činjenica da niko pretjerano ne primjećuje ili žali nestanak svog kolege, Pol Alena, kojeg je takođe ubio, do te mjere da se dovodi u pitanje da li se to ubistvo uopšte desilo. Međutim, Patrik percipira Alena kao uspješniju verziju sebe, pa je njegovo ubistvo mnogo manje brutalno od ostalih. Ima konkretnu svrhu, a to je eliminacija nekoga ko ga društveno i karijerno ugrožava. Kada Alena više ne bude, Patrik će opet biti „alfa u svom čoporu“, tj. sposoban da dobije afirmaciju od ljudi na istom stepenu društvene hijerarhije.

Od svite muških likova koji izgledaju i oblače se identično do komične mjere, Pol i Petrik su fizički najsličniji, na šta sam tekst prilično jasno aludira. Suštinski, obojica su u potpunosti zamjenjivi i nikome iz njihovog društvenog kruga neće biti stalo kada ih ne bude. U svakom trenutku, postoji novi pretendent spreman da zauzme mjesto na vrhu.

Bejtmen i njegove kolege u filmu su u potpunosti lišeni individualnosti – u hijerarhiji vrijednosti, njihov privilegovani klasni položaj ih čini jednakim, ali time i sasvim identičnim. Sve Bejtmanove ekspresije ličnosti zasnivaju se na emulaciji određenog životnog stila. Njegov „ukus“ za pop kulturu ili modu oslanja se isključivo na internalizaciju obrazaca ponašanja njegove glavne društvene i klasne grupe. On samo, kako piše Weinreich u svom radu iz 2004. godine, „konzumira kod i reprodukuje njegovu logiku“ – Petrik je suštinski „prazna rupa” koja bi kolabirala da je ne održava klasni koncenzus o estetskoj i svakoj drugoj vrijednosti.

Bejtmanovo sve gore psihičko stanje je skoro u potpunosti depsihologizovano – ne postoji previše indicija o razlozima za Bejtmanov sadizam, nedostatak empatije i kajanja, već su njegovi postupci posmatrani unutar specifičnog društvenog ekosistema, koji ne samo da takvo ponašanje pravda, već i ohrabruje. Tako je ponašanje „Američkog psiha“ prikazano kao puka posljedica i indikator šireg sistema vrijednosti, a ne ličnih nedostataka „lošeg pojedinca”. Nepotrebno je govoriti o mentalnim defektima protagoniste. Njegovo stanje je neizlječivo, slično kao i sve inherentne boljke kapitalizma koje scenario identifikuje i režija Meri Heron podcrtava.

„Američki psiho“ – pravilo a ne izuzetak?

Četvrt vijeka nakon svoje premijere, Američki psiho je i dalje savremena i relevantna satira kapitalizma. Svoju relevantnost tekst duguje viđenju svijeta mnogo pesimističnijem i brutalnijem od onog koju univerzalizovana paradigma dopušta. Pravda koju otjelotvoruje Patrik Bejtman je pravda fundamentalno okrutnog poretka u kome svi ljudi nemaju istu vrijednost. Kao što sam kaže jednoj od svojih žrtava, „mi nemamo ništa zajedničko“ – Bejtman živi u svijetu koji afirmiše njegovu ljudskost iako ona suštinski ne postoji kao koherentan identitet – njega, kako sam kaže „jednostavno nema”. Njegove žrtve, sa drige strane, postoje u svijetu u kome im, ma koliko vrištali, niko neće pomoći jer „nikoga nije briga“.