foto: Unsplash
Programi posvećeni radu policije i detektiva decenijama su među najgledanijim, ali i najrasprostranjenijim na televiziji. Detaljniji pregled ovih serija otkriva mnogo o društvenoj percepciji policije, pokušajima same institucije da upravlja medijskim narativima o sebi, ali i o uticajima medija na opštu normalizaciju institucionalizovanog nasilja.
1. Policija na televiziji
Policijske serije su toliko česta pojava na televiziji da je nerazumno očekivati bilo koji drugi serijski program prilikom nasumičnog paljenja TV prijemnika ili posjećivanja streaming platformi. Opcije su - policijske drame i povremeno, humoristične serije za popravljanje raspoloženja nakon bavljenja nasilnim zločinima. Istraživanje iz 2020 sugeriše da se čak pola serija koje se proizvedu na anglofonom govornom području na neki način bavi policijom.
Ova informacija je naročito značajna u trenutnom političkom kontekstu. Naime, početak XXI vijeka donosi i promjene u javnom diskursu. Neki podrazumijevani postulati o „redu i miru” i izjednačavanje legalnosti i moralnosti drastično su preispitani od strane mlađih generacija koje imaju pristup širem spektru informacija i sadržaja i ne uzimaju nužno sve tradicionalističke narative o neophodnosti poštovanja prema institucijama zdravo za gotovo.
Globalni talas političkih protesta i nemira obilježio je početak ove decenije, sa protestima pokreta Black Lives Matter u SAD koji dobivaju veliku medijsku pažnju. Problematika nesrazmjerno visoke moći policije u američkom, ali i mnogim drugim društvima, dobijaju veliki medijski prostor, dok izvještavanje o ovoj temi skreće pažnju na ulogu medija u percepciji ustanovljenih institucija, kako informativnih medija, tako i filma i televizije. Dramski programi ovog tipa imaju posebnu ulogu u plasiranju poruka o policiji i vojsci, zbog emocionalne komponente dramskog sadržaja. Kroz personalizaciju i saživaljavanje sa akterima omogućena je emocionalna identifikacija sa samim policajcima koliko i sa civilima s kojima interaguju. Pitanje kome ovi narativi daju prednost ključno je za razumijevanje fenomena kolokvijalno, a sad već i akademski, poznatog kao ,,copaganda”.
U pitanju je kombinacija riječi “cop” (policajac) i propaganda, koja se koristi za opisivanje svih medijskih sadržaja koji propagiraju interese policije. Televizijske serije su u ovom kontekstu naročito plodno tle za analizu, budući na njihovu brojnost, dostupnost i sam doseg narativa kojima se bave. Govorimo o stotinama epizoda posvećenim manje-više svim društvenim i političkim temama, vrlo često iz perspektive same policije kao represivnog aparata države.
Naravno, sva ,,copaganda” podrazumijeva subjektivnu naklonjenost ovoj tački gledišta, ali nisu sve serije o policiji propagandne. Ova relativno neprecizna klasifikacija bi zavisila od samog sadržaja ovih programa. Međutim, primarno pitanje koje se postavlja tiče se uticaja onih serija koje se mogu tako okarakterisati na naše viđenje policije u normativnom i etičkom smislu, ali i razumijevanja pravosudnog sistema koji često nije realistično prikazan.
Trend detektivskih i policijskih serija očigledan je i kod nas - regionalne televizijske serije se standardno bave temama vezanim za organizovani i drugi vrste kriminala, ali sve češće sa naglaskom na instituciju policije kao svojevrsne protivteže i alternative ovom dovođenju “poretka u pitanje”. Serije kao Ubice moga oca, Besa, Državni službenik, Južni vetar itd. prilično ilustrativno govore o viđenju policije u srpskom društvu u regionu, ali je fokus članka na serijama sa anglofonog govornog područja budući da one imaju višedecenijsko trajanje i široku dostupnost, pa je stoga utemeljenije govoriti o njihovom uticaju na javno razumijevanje i evaluiranje rada policije.
2. Policija na televiziji
Bitno pitanje za razumijevanje policijske propagande je razumijevanje uticaja same policije na sadržaj ovih programa. Naime, smisleno je očekivati da prikaz policije zavisi od javne percepcije same institucije i njene važnosti. Ipak, uticaj konkretnih policijskih departmana na sadržaj samih serija zapravo i dovodi ne samo do subjektivnijeg prikaza njihovog rada, nego i do prenaglašavanja njihove javne uloge ili čak prevelike predstavljenosti ovog zanimanja u odnosu na sve ostale javne poslove. Uz povremeno pojavljivanje vatrogasaca, druga srodna zanimanja su značajno manje predstavljena. To uključuje čak i javne branioce i tužioce, a ponajviše socijalne radnike, koji su u najčešćem slučaju ,,sporedni” likovi. Pored same prirode policijskog posla koji se smatra dinamičnijim, policijske službe u tom smislu imaju znanja i resurse koji su potrebni svima koji žele da se bave kreiranjem televizijskih programa na ovu temu. Što se tiče američke televizije, prva polovina XX vijeka definisana je prilično očiglednim manjkom interesa za policiju. Ona biva rijeđe predstavljena, a i kada se to dešava, policajci su predstavljeni kroz šaljivu i satiričnu prizmu. Radio drame naročito se više bave fiktivnim detektivima i više se fokusiraju na njihove moći zapažanja, bez naglaska na institucionalizovanost u sam krivični sistem ili mogućnost da sprovode silu ili na neki način dijele ,,pravdu”. Interes za samo riješavanje misterija mnogo je veći nego za kazneni aspekt rada sistema. Prekretnica u ovom odnosu je 1951. godina i serija Dragnet i čiji je glavni scenarist u više od 30 godina rada na seriji uspostavio blizak odnos sa losanđeleskom policijom, od kojih je dobijao ne samo finansijsku pomoć, nego i uvid u svakodnevni život policije i njihove slučajeve koji su inspirisali same epizode. Naravno, interna znanja o samom poslu i materijal iz prve ruke koji služi za vrlo direktnu inspiraciju, ali i širi pregled situacije u jednom urbanom području ili regionu su vrijedni uvidi koje mogu imati samo upravo oni koji se bave policijskim poslom. U tom smislu, značajni saveznici su pojedinci, ali još bitnije departmani i policijske stanice. Ovo znači da ti akteri neminovno nude invaluable informacija, ali time dobijaju osnovu da traže nešto zauzvrat. Često je to kontrola nad tematikom samih programa i moć veta nad konačnim sadržajem, kao i uticaj na prizmu kroz koju su predstavljeni sami policajci, naročito u kontekstu njihovih namjera i kompetencija. Danas, čak i u slučaju kada saradnja nije toliko direktna, scenaristi se i dalje oslanjaju na konsultante koji su se bavili ili se još uvijek bave ovim poslom, kao i na policijsku infrastrukturu koja je neophodna da bi ovi televizijski prikazi djelovali autentično. Logično pitanje koje se nameće tiče se konflikta interesa u kontekstu u kome akteri angažovani u kreiranju ovih serija imaju jednostrane uvide, samo od strane policije, ali ne i građana koji sa njima interaguju, bilo da su osumnjičeni za neka krivična dijela ili ne. Na kraju krajeva, oni i nemaju mnogo što da ponude u poređenju sa policijom, pa samim tim ni pretjeranu pregovaračku moć. 3. Zašto su ove serije popularne? Iz istih razloga iz kojih se televizijske serije bave policajcima umjesto bilo kojim drugim javnim službenicima, epizode se najčešće bave nasilnim zločinima poput ubistva. Ovi ,,zanimljiviji” slučajevi nisu nužno najrasprostranjeniji u realnosti, ali jesu na televiziji. Objašnjenje je prilično prosto - situacije sa većim rizicima i ulozima su dramaturški zanimljivije. Problem leži u činjenici da stvarni život, kao i stvarni rad policije i drugih državnih agencija često nema jasno definisane uvod, razradu i zaključak. Štaviše, stvarne priče o zločinima često nemaju jasno definisan kraj ili on nije narativno ili emocionalno zadovoljavajuć. Čak i u serijama koje se bave drugim tipovima zločina, preferirani ishodi su slični - srećan kraj je rješavanje zločina i odlazak počinioca u zatvor. Ne samo da restorativna pravda koja često podrazumijeva angažovanje sistemskih institucija u smanjivanju mogućnosti da se zločin ponovi i rehabilitaciji počinitelja u policijskim serijama maltene ne postoji kao opcija, nego se uzima zdravo za gotovo da je to kraj priče i zadovoljavajući ishod za porodice i bližnje žrtava.
Protesti Black Lives Matter pokreta izazvani ubistvom George Floyd-a od strane grupe policijaca, naravno, nisu prvi protesti ovog tipa. Štaviše, tenzija između policije i građana afro i latinoameričkog porijekla nezaobilazan su dio savremene američke istorije, ali i bitan dio poglavlja o pokretu za građanska prava XX vijeka. U ovoj borbi, sama policija je bila značajan akter, ali na strani očuvanja statusa kvo. Sa ove vremenske distance, ali i posmatrajući istorijske događaje iz vremena u kome se neka teško stečena ljudska prava podrazumijevaju, lako je zaboraviti na to koliko su ona kratkog vijeka. U ovom slučaju, prije samo 70 godina, rasna segregacija je ne samo bila u potpunosti legalna, nego i podržana od strane velikoj broja građana i političkog establišmenta. U tom smislu, zaštita “reda i mira” i zaštita interesa same države, inmplicitno je bila zaštita statusa kvo koji je podrazumijevao segregaciju stanovništva prema rasi, ali i institucionalizovanu diskriminaciju koja je postala osnov pravosudnog i obrazovnog sistema, kao i cijelokupne javne infrastrukture. Ovo je posljedica javnih politika kreiranih sa jasnim ciljem da se odavno postignuta i namjerna segregacija održi. S tim u vezi, nije iznenađenje što su nasilni sukobi upravo sa policijom veliki i bitan dio teške i dugotrajne borbe za integraciju ljudskih i građanskih prava u pravni sistem prethodno osmišljen da kodifikuje nejednakost.
Uporedo sa pokretom za građanska prava koji počinje 1954. i zapamćen je kao ,,nenasilan”, dešavaju se i Watts neredi u Los Anđelesu 1965. godine. Nastaju kao reakcija na nasilje koje losanđeleska policija čini nad lokalnim stanovništvom i bivaju zapamćeni kao najgori neredi u ovom gradu sve do 1992. kada dobijaju svojevrsnu reprizu. U proljeće ove godine izbijaju ozbiljni neredi koji počinju nakon što četiri policajca optužena za korišćenje prekovremene sile prilikom hapšenja civila, afroamerikanca Rodnija Kinga bivaju oslobođena svih optužbi. Pomenuto nasilje je zabilježeno na video snimku, na kome se jasno vidi kako policajci prebijaju uhapšenog.
Ovaj incident je samo kulminacija višedecenijske tenzije i izraz nezadovoljstva većinski crnačkog lokalnog stanovništva koje se kontinuirano žalilo na rasističko nasilje od strane policije i neadekvatan odgovor vlasti na pritužbe. Ovi neredi završeni su nakon što su se 10 000 članova Nacionalne garde Kalifornije, vojske i nekoliko državnih agencija udružilo protiv protestera. Na kraju, više od 60 ljudi je poginulo, preko 2 000 povrijeđeno, a oko 10 000 uhapšeno. Međutim, nasilno i relativno efektno gušenje ove pobune nije učinilo previše da sledeće pokušaje zaustavi, primarmo zato što suštinski razlozi za nerede ovog tipa nisu adresirani. Štaviše, tema policijske brutalnosti nastaviće da bude jedna od najvažnijih medijski popraćenih tema u sledećim decenijama.
Promjene u prikazivanju policije na televiziji su vidljive, ali prilično spore i ne prate nužno promjenu u načinu izvještavanja o konfliktu između civila, naročito pripadnika etničkih i rasnih manjina i stanovnika siromašnijih djelova SAD i ove institucije. Primjera radi, ,,zlatno doba” policijskih drama 90-ih i 2000-ih godina karakteriše ne samo drastičan porast popularnosti ovih serija, nego i politički relativno konzervativna ideologija koju propagiraju. Rast tkzv. Nove desnice 80-ih koji kulminira pobjedom Ronalda Regana na predsjedničkim izborima, donosi tkzv. “War on drugs” (Rat protiv droge) koji stavlja jak naglasak, a samim tim predviđa i jače kazne za ,,ulični” kriminal, povećavajući prisustvo policije u velikim gradovima. Policijske patrole dobijaju zadatak da se agresivno i, naravno, korišćenjem sile bore protiv uličnih bandi i organizovanog kriminala. Rane devedesete donose začetak višedecenijskih serijala poput Law and Order (Red i zakon) smještenim u urbanim sredinama. Ovakvi proedurali imaju više spin-off serijala i, u slučaju Reda i zakona, još uvijek traju. Vrlo poznat primjer je serija The Wire (Žica) koja je zapamćena kao jedna od najkvalitetnijih serija svoje epohe i početkom milenijuma bila u društvu nekoliko serijala koji su doveli preporoda ovog medija u kritičkom smislu i začetka tkzv “prestižne” televizije. Serija je smještena u Baltimoru i bazirana na iskustvima jednog od glavnih scenarista serije, koji je radio kao detektiv u policiji ovoga grada. Slično, novi talas proizvodnje serija koje se bave policijom i/ili vojskom dolazi nakon 11. septembra 2000. godine kao reakcija na terorističke napade u Njujorku. Naime, javno mnjenje ovog doba karakteriše opšta panika i nesigurnost u polju nacionalne bezbjednosti, pa samim tim i paranoja i prekomerna kompenzacija opšte anksioznosti koja se ogleda u pojačanoj militarizaciji društva. Ovo se ogleda koliko u spoljnjoj politici, koja postaje još agresivnija nego ranije, toliko i u unutrašnjoj politici. U tom smislu, vojska i policija ne samo da dodatno dobijaju na značaju, nego državni aparat prinude postaje dodatno represivan prema migrantima, naročito onih porijeklom iz zemalja Bliskog Istoka, dok javne institucije postaju sve više fokusirane na ideju spriječavanja bilo kakve mogućnosti terorističkih akcija. Ovo dovodi i do rasta interesa za ove teme na televiziji - serija 24 fokusira se na ,,doživljaje” federalnog agenta koji se bavi borbom protiv terorizma. Istovremeno, serije o forenzičarima poput CSI (Crime Scene Investigation) koji ima svoje verzije smještene u Njujork, Majami i Las Vegas, fokusiraju se na novostečene visokotehnološke kompetencije policije, koja ih koristi za rješavanje zločina na povremeno nevjerovatne i bajkovite načine. Svima im je zajedničko što prikazuju policiju kao modernu i kompetentnu instituciju koja racionalno koristi javna sredstva. 4. Značaj proučavanja ,,copagande” Ideja popularne kulture kao legitimnog polja razmatranja političkih pojava je samo prije nekoliko decenija bivala ismijavana i svrstana pod “masovnu” kulturu za koju se smatralo da nije vrijedna posmatranja. Međutim, glavna odlika ,,masovne”, a i popularne kulture, bez obzira na to koji termin koristimo, jeste upravo široka dostupnost narodnim masama. Ovo su programi koji pretenduju da budu gledani u svrhe zabave i samim tim moraju da budu prijemčivi, uprkos nekada vrlo teškim temama kojima se bave. U centru policijski serija, naravno jeste zločin i ljudi koji se protiv njega bore. Samim tim govorimo o programima koji obiluju nasiljem i suštinski računaju na ljudsku fascinaciju morbidnim i lošim koja mora na neki način biti izbalansirana. U tom smislu, narativna struktura ovih serija računa na uredno razriješenje ,,slučaja” koji je u središtu epizode.
Interesantan aspekat je upravo istraga, tj. element potrage za osumnjičenim, ne samo zato što obuhvata standardnu formulu „who-dunnit” tj. kriminalističkih romana koji dolaze do razriješenja misterije na samom kraju. Intelektualno zadovoljstvo koje dolazi sa rješenjem dobro strukturirane misterije jedan je od velikih razloga za popularnost ovog žanra - gledalac treba da misli da bi sa datim informacijama mogao doći do istog zaključka, ali istovremeno da se divi specijalnim vještinama i kompetencijama policije u istrazi, forenzici, analizi mjesta zločina itd.
Važniji aspekt cijele priče je upravo emocionalna katarza koji dolazi sa konačnim razriješenjem u kome „negativci” bivaju nadmudreni, pobjeđeni i što je najvažnije uhvaćeni i sklonjeni sa ulice, pa time i spriječeni da dodatno ugrožavaju javnu bezbednost. U dramaturgiji policijskih serija, dobro mora da pobjedi zlo u korist zadovoljavajućeg razriješenja koje čini tešku tematiku lakše svarljivom. Poruka je jasna - „negativaca” svuda ima i biće ih, ali zadovoljstvo i utjeha se nalaze u nadi i očekivanju da će oni biti zaustavljeni i adekvatno kažnjeni.
Javljaju se dvije očigledne posljedice ovih implikacija. Prva je, dakako, potpuno pogrešna predstava javnosti o funkcionisanju pravosudnog sistema. To se ne odnosi samo na to kako njihov posao zaista izgleda, iako je i to bitan aspekt. U realnosti ima mnogo manje adrenalina, a mnogo više papirološkog i drugih vrsta rada koji nije pretjerano dramski interesantan ili fotogeničan.
Još važnije je pogrešno predstavljanje ishoda policijskog rada. Naime, u realnosti stepen efikanosti istraga nije ni blizu visok kao što to serije prikazuju, a slično važi i za sam ishod slučajeva za koji policijske serije gube interes još i prije odlaska na sud. U realnosti tu vrlo često neslavno završavaju ili imaju generalno nezadovoljavajuće ishode. Implikacija serija je ne samo da se ,,zatvaranje” podrazumijeva, nego da je to prirodan konačni cilj cjelokupnog sistema i validno rješenje za društvene probleme vezane za sam pojam zločina.
Druga, još bitnija posledica koja proizilazi iz prve je svođenje moralnosti na prilično crno-bijele kategorije radi uvjerljivosti i lakoće internalizovanja samih dramskih narativa. U tom smislu, nije najspornija ni ideja o „amoralnosti” samih počinitelja nasilnih zločina - malo ljudi bi se protivili ovakvoj klasifikaciji počinitelja teških zločina. Problematičnije je samo pozicioniranje zločinaca i policije na dva različita pola moralnosti koja često dovodi do glorifikacije policijskog rada, koja prirodno proizilazi iz ove dihotomije dobro-zlo. Čak i kada prihvatimo klasifikaciju počinilačke strane kao negativaca, postavljanje policije kao nepogriješivo, dijametralno suprotne sile ostaje upitno.
Na primjer, same policijske serije često internalizuju vlastiti narativ do te mjere da prilično transparentno prikazuju policajce kako i sami krše zakon, vrše prinudu zloupotrebljavajući svoju moć ili čak lažno svjedoče i podmeću dokaze. Sve je to prikazano kao opravdano u širem kontekstu situacije koja zahtijeva razrješenje koristeći bilo koja sredstva koja su na raspolaganju. Ovakvo povjerenje prema institucijama potiče iz ideje da im njihov primat na moralnost dozvoljava da zaobilaze pravila, ako lično procijene da je to opravdano etički ili konačnim ishodom. Prilično je jednostavno zaključiti zašto je ovaj stav potencijalno problematičan u kontekstu u kome zakon nije nužno primarna garancija zaštite ljudskih i građanskih prava. U svakom slučaju, policija je zadužena za to da ga štiti i sprovodi, ili krši po vlastitom nahođenju kada smatra da je to opravdano.
5. Budućnost policijske propagande
Nasilna istorija ove institucije nije jedinstvena za SAD, već je tipična za manje više svaku zemlju na planeti, samo što je u američkom slučaju lakše pratiti međuodnos policije, njene percepcije u informativnim medijima i refleksije društvenog koncenzusa o njoj u zabavnom programu koji nude televizijske serije. Ipak, ovo je debata jednako značajna za sve nas. Primarno, zato što smo podjednako izloženi ovom sadržaju.
Suštinski, za većinu gledalaca, prvi i jedini susret sa pravosudnim sistemom jeste upravo popularna kultura. Ova tema od koje smo uglavnom distancirani je takođe tema o kojoj vrlo značajno fomiramo mišljenja i često odlučujemo na političkom nivou. Primjera radi, u velikom broju zemalja, bivši zatvorenici gube pravo glasanja na izborima, što znači da odluke o tome kako ovaj sistem izgleda donose mahom ljudi koji sa njim nemaju nikakva kontakt. Ipak, susreti sa policijom nisu toliko daleko od prosječnog, svakodnevnog života građana. Ovo je susret koji je vrlo vjerovatan u slučaju bilo kakvih protesta, nereda ili javnih događaja, kao i u vanrednim stanjima bilo kog tipa.
Pretjerano i nerealistično pozitivne depikcije policije šalju poruku da je nasilje koje dolazi od države preko institucije policije opravdano, zato što je usmjereno na pojedince koje smatramo moralno defektnim. Samim tim podrazumijevamo da su ovi građani to nasilje zaslužili. Glavni problem jeste što o tome ko zaslužuje i koju kaznu odluku donose isti akteri koji kaznu i sprovode i ove dvije radnje se ne dešavaju nužno istim redoslijedom. Pretjerano povjerenje u ideju da policija ,,štiti” građane koji to zaslužuju implicira da su svi oni sa ,,dobrim ponašanjem” bezbjedni.
Ovo je stav koji nije pretjeran produktivan, naročito u društvima u tranziciji u kojima se se organi reda i mira ne libe od korišćenja sile za ispunjavanje političkih i drugih ciljeva koji ne samo da nisu u skladu sa zakonom, nego nemaju nikakve veze sa javnim interesom. Svijest o tome kako nas razni televizijski programi propagandizuju i analitičko posmatranje ovih serija je stoga vrlo bitan prvi korak za odupiranje efektima ove propagande.
Autorka: Tamara Tica
Produkciju ove priče podržala je Tomson fondacija, kao deo projekta Kultura i kreativnost za Zapadni Balkan (CC4WBs). Priča je kreirana uz finansijsku podršku Evropske unije. Njen sadržaj je isključiva odgovornost autora i ne predstavlja nužno stavove Evropske unije.